Шупашкар хулинче учреждени-организаци ячӗсене чӑвашла ҫырма тӑрӑшни савӑнтарать. Ҫав вӑхӑтрах тепӗр чухне йӑнӑшсем каяҫҫӗ. Ҫавӑн пеккисенчен пӗрне Чӑваш Енри Профессионал писательсен союзӗн правленийӗн председателӗ Лидия Филиппова асӑрханӑ. Кӑлтӑка курнӑскер сӑн ӳкерсе илсе Фейсбукри хӑйӗн страницинче вырнаҫтарнӑ.
«Ырӑ пуҫарӑва вӗҫне ҫитерме темшӗн-ҫке пирӗн тепӗр чухне вӑхӑт ҫитмест... Ҫак вывескӑсене чӑвашла куҫарнӑ чух ятарласа йӑнӑш туман-ха. Ҫапах та чӗлхене упрассипе аталантарасси пирки калаҫатпӑр пулсан ҫавӑн пек кӑлтӑксенчен пӑрӑнма май ҫуках-ши? Чарӑну тата шкул ячӗсенчи йӑнӑшсене ҫывӑх вӑхӑтра тӳрлетессе шанас килет...», — палӑртнӑ хӑйӗн шухӑшне Лидия Филиппова (вырӑсларан Таисия Ташней куҫарнӑ).
Редакцирен: Лидия Филиппова «Ҫӗҫпӗл ячӗллӗ ҫамрӑксен театрӗ» чарӑнӑвӑн ятӗнче те йӑнӑш тупнӑ. Куҫару авторӗ Геннайдий Дегтярев ӑнлантарса панӑ тӑрӑх, вырӑсла «Театр юного зрителя им. М. Сеспеля» ята чӑвашла куҫарнӑ чухне вулама ҫӑмӑл варианта суйланӑ: «Ҫеҫпӗл М. ячӗллӗ ҫамрӑксен театрӗ» илемлӗ мар, «Ҫеҫпӗл Мишши ячӗллӗ ҫамрӑксен театрӗ» тени вара ытла вӑрӑм.
Чӑваш Республикин наци вулавӑшӗнче Ермей Рожанский хатӗрлесе кӑларнӑ пӗрремӗш чӑвашла кӗнеке тухнине халалласа ҫавра сӗтел иртрӗ. Унта Чӑваш кӗнеки кунне йӗркелесси пирки сӑмах хушрӗҫ.
Ҫавра сӗтеле Оля Тимофеева ертсе пычӗ. Салам сӑмахӗсене вулавӑш директорӗ Роза Михайловна Лизакова, ҫыравҫӑсен Пӗрлӗхен ертӳҫи Лидия Филиппова тухса каларӗҫ.
Ҫавра сӗтелте тӗп сӑмаха Виталий Григорьевич Родионов каларӗ. Вӑл Ермей Рожанский ӗҫӗ-хӗлне епле тӗпчени пирки, унӑн пурнӑҫӗ ҫинчен каласа пачӗ. Сӑмах май, итлекенсемшӗн унӑн сӑнне мӗнле тупни кӑсӑклӑ пулчӗ. Тӗплӗнрех Ермей Рожданский пурнӑҫӗ пирки гуманитари институтӗнче вӑй хуракан истори ӑслӑлӑхӗсен кандидачӗ Дмитрий Викторович Басманцев каласа пачӗ. Ҫавӑн пекех тухса калаҫакансен йышӗнче Студенцов О.Р., Осипов Н.Н., Иванова А.М. пулчӗҫ.
Ҫавра сӗтеле пухӑннисем Чӑваш кӗнеке кунне кашни ҫул ҫӗртме уйӑхӗн пуҫламӑшӗнче ирттерме палӑртрӗҫ. Ку уявӑн сумӗ малашне Чӑваш чӗлхи кунӗ, Чӑваш тӗрри кунӗ пекех ӳсессе шанса каларӗҫ.
«Пире Тӗнче пӗлмест, пӗлсе каймасть!» — тесе ҫырнӑ Чӗмпӗр тӑрӑхӗнчи Микулай Павловский чӑваш Фейсбукри «Тӗнчери чӑвашсем» ушкӑнра.
Вӑл пӗлтерне тӑрӑх, хастар йӑхташӑмӑр куҫаруҫӑ урлӑ итальянецсемпе калаҫнӑ. Вӑл вӗсене: «Эпӗ вырӑс мар — чӑваш...» — тенӗ. Пӗри ӑна: «Эсир хӑш ҫӗршывран?» — тесе ыйтнӑ... «Эпир Раҫҫей йышне кӗретпӗр, пирӗн ҫӗрсене 16 ӗмӗрте ярса илнӗ...» — тенӗ Микулай Павловский. Ун хыҫҫӑн тухьялӑ, хушпулӑ пикесене кӑтартнӑ.
Ҫак калаҫу хыҫҫӑн Чӗмпӗр чӑвашӗ ҫапла пӗтӗмлетнӗ: «Пире Тӗнче пӗлмест, пӗлсе каймасть! Ҫавӑнпа... Пирӗн, эпир чӗлхесем пӗлмесен те, Яндекс-куҫаруҫӑ урлӑ пулин те ютҫӗршыв ҫыннисемпе ҫыхӑннӑ ушкӑнсенче, темӑсенче Хамӑр ҫинчен ҫырма, пӗлтерме тӑрӑшмалла — пирӗнсӗр пуҫне ҫак ӗҫе никам та тумӗ, сана курччӑр тесен хӑвӑнах кӑшкӑрмалла...»
1769 ҫулхи кӑрлачӑн 12-мӗшӗнче Ӑслӑлӑх академийӗн типографийӗнче Вениамин архиепископ (Василий Пуцек-Григорович) Хусантан ярса панӑ чӑваш чӗлхин грамматикине 600 экзеплярпа пичетлеме йышӑннӑ. Кӗнеке сутлӑха тухни ҫинчен 1769 ҫулхи ҫу уйӑхӗн 22-мӗшӗнче «Санкт-Петербургские ведомости» хаҫатӑн 41-мӗш номерӗнче хыпарланӑ. Ҫак куна ҫӗнӗ стиле куҫарсан ҫӗртме уйӑхӗн 3-мӗшӗ пулать. Чӑваш кӗнеки ҫынсем (вулакансем) патне ҫитнӗ кун вӑл. Кӗҫех тӗрлӗ хаҫат-журналта кӗнеке пирки ҫырнӑ хаклавсем пичетленеҫҫӗ, вӑл ҫут тӗнчене килнине ют ҫӗршыв тӗпчевҫисем те асӑрхаҫҫӗ. Сӑмахран, Германири «Göttingische Anzeigen von Gelehrten Sachen» журналта ҫак кӗнеке ҫинчен питӗ ырласа ҫырнӑ хаклав тухать. Ку «Сочинения, принадлежащие к грамматике чувашского языка» ӑслӑлӑх ӗҫӗ тӗрӗк чӗлхисен чи малтан пичетленсе тухнӑ грамматики пулнӑ. Ҫапла вара, эпир ҫак паллӑ куна вӑл питех те пӗлтерӗшлӗскер тесе калама пултаратпӑр. Малашне ҫак куна Чӑваш кӗнеки кунӗ тесе палӑртни питех те тӗрӗс пулнӑ пулӗччӗ. Тепӗр вунӑ кунтан православи уявӗ — Ермей Асаплануҫӑ кунӗ — ҫитет.
Шупашкарта тата ытти хуласенче тӑван (чӑваш) чӗлхепе уса курса ӳстермелли ача сачӗсем пулмалла. Кун пек шухӑша пӗрре мар ӗнте каланӑ. Яваплӑ чиновниксем те илткеленӗ пулӗ,анчах та халлӗхе ку енпе ӗҫлени сисӗнмеҫ.
Тен ытла шӑппӑн,е сахалтарах ҫын кун пирки каланӑ ? Нимех те мар,тепӗр хут та кун пирки ыйтса тата чӗнсе калӑпӑр. Ҫуккине хӑнӑхнӑран пулӗ ыйтаканӗ сахалтарах пулмалла. Ун пек ача сачӗсем пулма пултарассине те ӗнентерме ҫук теприсене. Пулман ун пекки Шупашкарта ? Тӑхӑрвуннӑмӗш ҫулсенче тума тапраннӑ теҫҫӗ,кайран таҫтан чарнӑ пулмалла?
Конституци енчен илсен пулмалла темелле,анчах та пирӗн Шупашкарта "чӑваш чӗлхипе ӳстермеллисем" ҫук? Хусантах тутар чӗлхипе усӑ курса ӳстермеллисем чылай , майсене,Конституципе килӗшӳллӗн туса панӑ пулать. Шупашкарта тата мӗне пула чӑваш ачисем валли тӑван чӗлхепе усӑ курса ӳстермелли майсем туса параймаҫҫӗ ? Ҫулталӑкне темиҫе сехет,е Чӗлхе Кунӗ пирки мероприятисем ирттерни ытларах ятне туни пулнине ӑнланатӑр пулӗ? Шупашкарта чӑваш ачисем пурӑнни пирки манмалла мар .
Ҫу уйӑхӗ вӗҫленнӗ май иртнӗ тапхӑрти ӗҫе пӗтӗмлетме вӑхӑт ҫитрӗ. Иртнӗ уйӑхра Чӑваш чӗлхи лабораторийӗ пурӗ 39 695 мӑшӑр хатӗрлерӗ — 40 пине кӑшт ҫеҫ ҫитеймест. Ака уйӑхӗн вӗҫӗнче эпир 790 пин мӑшӑр тӑвайрӑмӑр, ҫу уйӑхӗн 10-мӗшӗнче 800 пин урлӑ каҫрӑмӑр та, уйӑха 829 пин те 887 мӑшӑрпа вӗҫлерӗмӗр. Паянах ку кӑтарту 830 пин урлӑ иртӗ ӗнтӗ. Ҫапла май миллион мӑшӑр тӑвиччен 170 пин кӑна юлчӗ. Сӑмах май, хальхи вӑхӑтра пирӗн миллион мӑшӑр пур та ӗнтӗ — ыттисем, пирӗн «чӑваш чӗлхин икчӗлхеллӗ ҫӳпҫинче» ҫук пулин те, тӗрлӗ ҫӑлкуҫсенчен пухӑннисем пек выртаҫҫӗ. Кунта тӗрлӗ словарьсенчен хатӗрленӗ мӑшӑрсем, пӗр-пӗр программӑсене чӑвашлатнӑ хыҫҫӑн тунисем тата ытти йышшисем кӗреҫҫӗ.
Ҫу уйӑхӗнчи текстсем мӑшӑрсене хатӗрлеме ҫӑмӑллисем пулчӗҫ. Ҫак сӑлтава пулах ӗнтӗ 40 пине яхӑн мӑшӑрлама пултартӑмӑр та. Ак, калӑпӑр, Эмма Выгодскаян «Алжир тыткӑнӗнче» повеҫне (унта 3,1 пин мӑшӑрччӗ) тӑватӑ кун хушшинче мӑшӑрласа пӗтертӗмӗр. Гариф Губайӑн «Бакенщик хӗрӗ» те ҫӑмӑллӑн мӑшӑрланать — кашни кун пиншер мӑшӑр хатӗрлеме май пур.
Енчен те маларах пирӗн текста тӳрлетекенсем ӗлкӗрсех пымастчӗҫ пулсан, халь ытларах енӗпе хӑвӑртлӑх мӑшӑрлакансенчен килет.
Тӗмен хулинчи «Орфей» культура ҫуртӗнче чӑваш культурин «Хӗлхем» облаҫри фольклор фестивалӗ вӗҫленнӗ. Унта ача-пӑча хутшӑннӑ.
Фестиваль мероприятийӗн асра юлмалли саманчӗсенчен пӗри чӑваш наци тумӗн тата декораципе прикладной ӳнерӗн хатӗрӗсен Тӗмен районӗнчи Винзили поселокӗнчен илсе килнӗ курав пулнӑ. Куравра 100 ытла ӗҫ пулнӑ.
Пултарулӑх конкурсӗсем те иртнӗ. Унта 200 ытла ача хутшӑннӑ. Ҫав шутра — солистсем тата пултарулӑх ушкӑнӗсем. Фестивале Чӑваш Енрен, Екатеринбургран, Чулхуларан, Иркутск облаҫӗнчен, Сургут, Нижневартовск, Ҫӗнӗ Уренгой хулисенчи юрӑ-ташӑ ӑстисем те хутшӑннӑ.
Чӑваш литературин классикӗ Константин Иванов ҫуралнӑ кунне тата ҫӗнӗ чӑваш ҫырулӑхне туса хунӑранпа 150 ҫул ҫитнине халалласа ҫу уйӑхӗн 17-31-мӗшӗсенче Чӑваш Республикин Вӗренӳ институчӗ «Ҫакӑ ҫутӑ тӗнчере …» акци ирттерет.
Акци тӗллевӗ: чӑваш чӗлхине упраса хӑварасси, аталантарасси, халӑх хушшинче сарасси. Акцие чӑвашла пӗлекен кирек кам та хутшӑнма пултарать.
Акцие хутшӑнакансен К.В. Иванов хайлавӗсене е вӗсен сыпӑкӗсене вуласа видео ҫине ӳкерсе илмелле те #ҫакӑҫутӑтӗнчере хештегпа «Контактра» хутшӑну тетелӗнчи «Чӑваш чӗлхи – чӗкеҫ чӗлхи» ушкӑна (https://vk.com/club201526545) вырнаҫтармалла.
Чӑваш Республикин Вӗренӳ институтӗнче ыйтса пӗлмелли телефон номерне те кӑтартнӑ: (8352) 58-47-19 (этнокультура вӗренӗвӗн кафедри).
Ҫу, 19: Н.В. Никольский профессор ҫуралнӑранпа 143 ҫул
1917 ҫулхи ҫӗртме уйӑхӗнче Никольские Хусан кӗпӗрне земство управин председательне суйлаҫҫӗ. «Тап-таса» ученӑй, «тап-таса» педагог, тин кӑна общество ӗҫне лекнӗскер (паллах, хӑйӗн яри кӑмӑлӗпе), нарӑсри демократиллӗ революци идейисемпе хавхаланса кайнӑскер, чи нумай нациллӗ, тӗнчери тӗп тӗнсенчен (конфессисенчен) иккӗшӗ – христианлӑх тата ислам сарӑлнӑ, ҫут ҫанталӑк (язычество) тӗнне сыхласа хӑварнӑ, тахҫан хӑйсен патшалӑхлӑхӗ (тӗнче цивилизацийӗнче хӑй вӑхӑтӗнче паллӑран та паллӑ вырӑн йышӑннӑ Атӑлҫи-Кама Пӑлхар, Хусан ханлӑхӗ) пулнӑ халӑхсемлӗ, пуян традициллӗ, университетлӑ Хусан кӗпӗрне земство управин председателӗ пулса тӑрать.
Пурнӑҫӑн хӑнӑхнӑ йӗркипе утти-чуппипе тӗпрен улӑштарма 39-ти Никольские йывӑр пулнӑ-ши, ҫӑмӑл-ши – пӗлместӗп; чухлама ҫеҫ пулать: паллах, ансат лекмен. Кӗпӗрне земство управин председательне революциччен шалти ӗҫсен министрӗ хӑйӗн хушӑвӗпе ҫирӗплетни те ҫак фигура пӗлтерӗшне аван уҫса парать. Революциччен земствӑсем, аслӑ вӗрентӳсӗр пуҫне, вӗрентӗвӗн пӗтӗм ыйтӑвӗпе, сывлӑх сыхлавӗн (больницӑсем, аптекӑсем, фельдшер-акушер пункчӗсем), ветеринари, ялти страховани, ялти статистика ыйтӑвӗсемпе ӗҫленине, ял тытӑмне кӗрекен ытти вун-вун сферӑна тытса-йӗркелесе пынине шута илсен – Н.
Кӑҫалхи ака уйӑхӗн 30-мӗшӗнче чӑвашсем пурӑнакан пӗтӗм хулапа ялта Чӑваш чӗлхи кунне тата ҫӗнӗ чӑваш ҫырулӑхне туса хунӑранпа 150 ҫул ҫитнине халалласа «Пӗтӗм чӑваш диктанчӗ − 2021» акци иртессине Чӑваш халӑх сайчӗ пӗлтернӗччӗ.
Чӑваш патшалӑх гуманитари ӑслӑлӑхсен институтӗнчен паян пӗлтернӗ тӑрӑх, диктанта тӗрлӗ майпа ҫырнӑ. Паянхи куна пӗтӗмлетӳ ҫакӑн пек. Диктанта Чӑваш Республикинчи 6938 ҫын ҫырнӑ; Тутарстанри – 581; Пушкӑртстанри – 837; Чӗмпӗр облаҫӗнчи – 284; Ханты-Мансийскри – 12; Мускаври – 10;
Санкт-Петербургри – 4; Киров облаҫӗнчи – 1; Тюмень облаҫӗнчи – 1; Самарӑри – 1. 280 ҫын ҫырнӑ ӗҫӗсене Интернетпа ярса панӑ. Ҫапла вара, «Пӗтӗм чӑваш диктантне» пурӗ 8920 ҫын хутшӑннӑ.
+23.3 °C